Het woord Jezuïet is in het Nederlands niet ondubbelzinnig: behalve lid van de orde der Jezuïeten, de Societas Jesu, is het ook de aanduiding voor iemand met geheime bedoelingen, een intrigant. Een jezuïetenstreek is een huichelachtige streek en jezuïtisch betekent naast “van de jezuïeten” ook dubbelhartig, doortrapt. Hoe is deze negatieve bijklank te verklaren?

De Jezuïeten vormen sinds 1540 een religieuze orde, tegenwoordig zelfs de grootste ter wereld met bijna 17.000 leden, van wie de meesten priester zijn. Zij leven doorgaans niet in kloosters, wel in gewone huizen, jezuïetenhuizen genaamd. Zij hebben geen eigen ordekleed. Net als veel andere orden leggen zij geloften af van kuisheid, armoede en gehoorzaamheid, maar ze leggen wel een bijzondere nadruk op die gehoorzaamheid.

En anders dan andere orden leggen jezuïeten nog een vierde gelofte af, namelijk die van een bijzondere gehoorzaamheid aan de paus voor de zending. Ze zullen zonder tegenspraak of reisgeld een missie naar gelovigen en ongelovigen uitvoeren als de paus dit beveelt, als een soort pauselijk keurkorps.

Dat is nog steeds geen verklaring waarom speciaal Jezuïeten in zo’n slechte reuk staan. Dat zou wel eens heel goed kunnen liggen in het feit dat Jezuïeten vrijwel zonder uitzondering kritische intellectuelen zijn, die als individu geen blad voor de mond nemen en ook hun leerlingen opvoeden tot kritische individuen. De kwaliteit van het onderwijs dat ze gaven was van meet af aan hoog.

Met name mensen uit de bovenlaag van de maatschappij kregen traditioneel les van de Jezuïeten, die hierdoor medebepalend werden voor de ontwikkeling van de bestuurlijke klasse en zelf ook vaak maatschappelijk toonaangevend waren. Dat maakte ze niet altijd geliefd, zeker niet onder absolute heersers. De lijst met landen waaruit de Jezuïeten ooit verbannen zijn, is lang...

In 1773 kwam het er zelfs van dat paus Clemens XIV onder druk van de koningen van Spanje, Portugal en Frankrijk besloot de orde op te heffen. Maar doordat hieraan in Pruisen, Rusland, China en India geen gevolg werd gegeven, bleef de sociëteit gewoon bestaan. In 1814 maakte paus Pius VII de opheffing van de orde overigens weer ongedaan.

Het motto van de sociëteit is Ad majorem Dei gloriam (Tot meerdere eer van God). Ze bedoelen daarmee, dat alles wat niet van zichzelf uit slecht is, voor de hemel verdienstelijk kan zijn, als het maar met de goede bedoeling wordt gedaan. Dat geldt zelfs voor het doen van de afwas. Zo kun je “God in alle dingen vinden”, zoals de spiritualiteit van de orde vaak wordt samengevat.

Het heeft er ook toe geleid dat jezuïeten in de meest uiteenlopende functies werkzaam kunnen zijn: als gevangenisaalmoezenier, theoloog, leerkracht, geneesheer, parochiepriester, geestelijk begeleider, sociaal werker, wetenschapper, internetpastor, kunstenaar, schrijver ...

Vanaf 1850 vormden de Nederlandse jezuïeten een eigen provincie. In Noord-Brabant hadden ze tien huizen en instellingen in:
- Bosschenhoofd (Hoeven), Klooster De Campagne;
- Gemert, Kloosterkasteel;
- Heeze, Retraitehuis Regina Pacis;
- Helvoirt, Retraitehuis Guldenberg;
- Langenboom, Huis Russendaal, Campagne;
- Oosterhout, Jezuïetencollege;
- Oudenbosch, Provincialaat en scholasticaat Sint Joannes Berchmans;
- Ravenstein, Statie van de Jezuïeten;
- Velp (Grave), Noviciaat Mariëndaal;
- Vught, Huize Loyola.

Buiten Noord-Brabant zaten de Jezuïeten o.a. in Den Haag, Maastricht, Nijmegen, Amsterdam, Delft, Zeist en Venlo. De orde is verder op alle continenten vertegenwoordigd.

Foto’s
Portret door Peter Paul Rubens van Ignatius van Loyola, 1600. Bron: Wikipedia.
C.W.J. Kerremans SJ temidden van zijn internaatsleerlingen in Katwijk (ZH), 1930. Bron: Katholiek Documentatie Centrum, fotonr. 1A28904.
Groepje Jezuïeten, z.j. Bron: Katholiek Documentatie Centrum, fotonr. 1A28953.
Jezuïeten op audiëntie bij de paus in Castel Gondolfo, 1946. Bron: Katholiek Documentatie Centrum, fotonr. 1A28560.
P.H. Steenkamp SJ als adviseur van het Kapittel van de Zusters van het H. Hart in gesprek met algemeen overste Moeder Augusta, Koningshof, 1969. Bron: Katholiek Documentatie Centrum, fotonr. 3C4587.

Bronnen
Jan Smits, Vademecum van religieuzen en hun kloosters in Noord-Brabant. Alphen a/d Maas, 2010.
Website Jezuïeten.